Tự mình thắp đuốc

[...]

Ở thế kỷ 17, Pascal bị dằn vặt dữ dội giữa con người bác học của ông và con người sùng tín trong ông, giữa lý trí và lòng tin, vừa chống đối vừa bổ túc, vừa thù nghịch vừa bất khả phân ly. Cuối cùng thì ông phải thừa nhận sự hiện hữu của Thượng đế là không thể chứng minh được bằng lý tính, và “tôi tin vì đó là phi lý”.

[...] Đồng lõa với Pascal, tôi hạ bệ lý trí. Trưởng thành hơn, có chút kinh nghiệm sống, tôi mới biết sợ trái tim, không phải vì nó đã già - có bao giờ nó già đâu - mà vì đưa lên thiên đường là nó mà đưa xuống địa ngục cũng là nó. Nó biết thấy, nhưng nó cũng biết mù, mù mà cứ đòi dẫn đường, lại còn độc quyền lãnh đạo.

Trái tim không phải là chữ “tâm” trong đạo Phật. Niềm tin trong đạo Phật cũng không gửi đến một Đấng Cao Xa nào, mà gửi đến con người. Cứu cánh của một bên là Thượng Đế, của bên kia là giải thoát. Tự mình giải thoát. Tự mình thắp đuốc. Đuốc ấy là trí tuệ.

Trí tuệ dạy: Đừng tin vào những gì vì người khác nói, đừng tin một điều gì vì được tập quán lưu truyền, thậm chí đừng tin một điều gì vì nghĩ rằng đó là uy thế của kinh điển, thậm chí đừng tin một điều gì vì nghĩ rằng đó là do thầy mình nói ra. Ai bắt đầu học đạo Phật đều biết đó là lời Phật dạy trong kinh Kalama. 

Vậy thì tin vào cái gì? Cái gì, việc gì tự mình chứng nghiệm. Tư mình chứng nghiệm rằng việc đó là bất thiện và đưa đến đau khổ. Tự mình chứng nghiệm rằng việc đó là thiện và đưa đến hạnh phúc. Tham sân si, cứ chứng nghiệm đi rồi biết có đau khổ hay không. Bỏ tham, bỏ sân, bỏ si, chứng nghiệm đi rồi thấy có nhẹ nhàng hơn không. Chứng nghiệm trên sự việc, nên cái biết ấy của trí tuệ là biết xác thực. Đối tượng của trí tuệ là sự việc, là sự kiện, là cuộc đời, là con người, là chính ta, không phải là một Đấng siêu hình mà không ai dám nói mình biết rõ. Trên sự việc, cái biết của trí tuệ có thể phát triển đến tột cùng, bằng năng lực của quán, của định, của thiền.

[...] Đâu phải là chuyện cao xa. Tây Phương ngày nay, cái từ “mindfulness” đã thành phổ thông. Có gì đâu: đó là chánh niệm, chánh định, chánh tư duy áp dụng vào xã hội hỗn tạp ngày nay. Đó là công việc của trí tuệ. Một phút trước khi cuồng tín ném bom hoặc ném hận thù, biết lấy gì ngăn lại ngoài một tích tắc mindfulness? Nơi cái tích tắc ấy, địa ngục biến thành thiên đường. Phép lạ đến từ trí tuệ, không đâu khác. Trí tuệ là khó đạt, đạo Phật đòi hỏi cái khó, đúng vậy. Nhưng đi không phải là đến ngay, đi là chứng nghiệm, mỗi bước là mỗi thấy, rõ hơn, thấy rồi lại càng tin, chắc hơn, nhưng đó là tin ở mình. 

Cái khác giữa đạo Phật và các tôn giáo độc thần là cái vị thế chủ nhân của con người trí tuệ. Tôi mượn một câu trong quyển sách best - seller mà tôi đang đọc (*) vì tác giả, bà Barbara Taylor, là mục sư. Bà viết: “Trong đạo của tôi, đức tin là thiết yếu - đặc biệt là tin những điều khó tin. Trong đạo Phật lòng tin là một sự lựa chọn. Cứ thử đi rồi thấy, đức Phật nói thế. Cứ đi theo con đường ấy một thời gian rồi tự mình quyết định cái gì là thật. Lời mời gọi đó làm tôi rung động. So sánh với đạo của tôi, hình như truyền thống của tôi rất ít đặt tin tưởng trên khả năng của tôi để quyết định cái gì cho mình”.

[...]

Vậy thì, phải chăng trong đạo Phật không có niềm tin? Ô hay, không có niềm tin thì tại sao tôi lại lên chùa? Tại sao tôi lạy Phật, tại sao tôi tụng kinh, tại sao tôi niệm A Di Đà để cầu nguyện cho mẹ tôi? Con người, khi có mặt trên trái đất, đã đứng trước huyền bí. Đố ai chẳng từng có lúc cảm thấy rờn rợn trước im lặng của hoàng hôn hay trước cái chết. Đố ai gạt phăng được mọi linh thiêng trong mọi hoàn cảnh, đố ai đến cuối cuộc đời không đếm ngày tháng còn lại với một câu hỏi thấm chất tâm linh. 

Chỉ có điều là những huyền bí của con người tiền sử tan dần cùng với ánh sáng của trí tuệ, và riêng tôi, tôi chỉ còn giữ lại những linh thiêng gì giúp ích cho tôi trong đời sống ở đây và bây giờ mà tôi chứng nghiệm được. Bỏ tham, sân, si, tôi thấy nhẹ nhàng, làm sao tôi không tin lời Phật được? Càng bỏ, càng thấy nhẹ nhàng, càng nhẹ nhàng càng thấy giải thoát không phải là cái gì cao xa mà rất gần gũi, gần gũi như nghe lời Phật nói bên tai: từ đó mầu nhiệm tỏa ra như là có thật. Tôi thương mẹ tôi nên tôi cũng gửi đến cho mẹ tôi cái không khí mầu nhiệm mà tôi cảm thấy mỗi lần cầu nguyện cho mẹ. Như vậy có gì trái với trí tuệ? [...]

Cao Huy Thuần

P.S: Tựa bài ở blog do mình đặt, trích từ tản văn Trí tuệ và lòng tin trong tập sách Sen thơm nắng hạ quê mình (Khai Tâm và NXB Tri Thức, 2020) của tác giả Cao Huy Thuần.

(*) Barbara Brown Taylor, Holy Envy. Finding God in the Faith of Others, HarperCollins Publishers, 2019.